انسان باید از خود شروع کند و تکلیف را باید با خود یکسره سازد؛ ازاین‏رو ابتدا تعابیر «خودسازی را تا حدودی دوست دارم»، «دچار روز مرگی هستم» را تجزیه و تحلیل و اصلاح نماییم. من نمیگویم که عاقل باش یا دیوانه باش‏ چون به جانان آشنایی از جهان بیگانه باش‏ طبق روایات، عاقل کسی است که آخرت را بر دنیا ترجیح دهد و بر عکس دیوانه کسی است که دنیا را بر آخرت ترجیح دهد. پس «رهرو» نیتش خداوند است و بس و پروردگارش را بر همه چیز ترجیح میدهد. گر سر مقصود داری مو به مو جوینده شو گر وصال گنج خواهی سر به سر ویرانه باش‏ انسان باید درون خود را نظاره کند، جهت دل را بنگرد، تمایلات و علاقه‏های روحی و جسمی خود را بررسی کند. ببیند آهنگِ کجا دارد و به کجا ره میپوید؟ اعضا و جوارح خود را در راه چه اهدافی به کار میگیرد؟ تمایلات و کشش‏های گوناگون، برآیند مستقیم نخواهد داشت! افتان و خیزان رفتن شخص را به مقصد نمیرساند! اگر مقصود خودسازی شد، با این هدف نمیرسد. اگر طبیعت ما جوینده آب و نان است و ما را وادار به تهیه آن مینماید، روح که اشرف از جسم است، خواهان راه‏یابی به معنا و حقیقت عالم است و حقیقت عالم فقط «لقاء الله» است (رسیدن به مقصود واقعی و محبوب حقیقی). گر مقام خوشدلی میجوئی از جام سپهر شام در مستی سحر در نعره‏ی مستانه باش‏ بعد از قصد و اراده نوبت به عمل میرسد. محبوب و مقصود (ذات اقدس الهی(، دو چیز را در رأس امور انسان قرار داد: 1. عبادت خدا 2. عدم پیروی از شیطان؛ «الَم اَعهد الیکم یا بنی آدم أن لا تعبدوا الشّیطان انّه لکم عدو مبین * و أن اعبدونی هذا صراط مستقیم ؛ ‏ای آدم‏زادگان آیا با شما عهده نبستم که شیطان را نپرستید، زیرا روشن است که او دشمن بزرگ شما است و مرا پرستش کنید که این راه مستقیم است؟!» (یس (36)، آیه 60 و 61.) گر شبی در منزل جانانه مهمانت کنند گول نعمت را مخور مشغول صاحبخانه باش‏ انسان در دنیا هر شأن و مقام، هر عنوان و اعتبار، هر کار و پیشه ای که دارد، باید بداند که در مهمان‏خانه و سرای عاریتی است و باید از آن کوچ کند و آنچه به آن تعلّق دارد بگذارد و برود! پس سنگینی چیزی که نتوان برد. نباید بر خود بنهد؛ بلکه خود را سبکبال سازد. یا مسلمان باش یا کافر دو رنگی تا به کی یا مقیم کعبه شو یا ساکن بتخانه باش‏ خودسازی موفق‏ برای خودسازی موفق به چند نکته باید توجه داشت: 1. خودشناسی درست؛ باید استعدادها، قابلیت‏ها و توانمندیهای خود را به خوبی شناخت و بر اساس این شناخت به یک برنامه‏ریزی اصولی رسید. 2. برنامه‏ریزی دقیق بر اساس خودشناسی؛ در برنامه‏ریزی نیز باید به امور زیر توجه نمود: الف. واقع‏گرایی: سالک و رهرو توان واقعی خود را میسنجد و حال و روز خود را مینگرد و بر اساس آن به تنظیم برنامه خودسازی میپردازد. انسان‏ها دارای تفاوت‏های فردی روحی و جسمی هستند و هر یک باید برای خود - به تناسب حال - برنامه‏ای بر‏گزینند که سنگین و طاقت‏فرسا نباشد؛ بلکه پیوسته حال و نشاط ایشان در طول برنامه محفوظ بماند و به عنوان یک دستور العمل کلی باید حال نشاط را پیوسته در خود نگه داشت و از اجبار و اکراه باید در مراحل ابتدایی پرهیز کرد. ب. جذابیت: در برنامه‏ریزی به کیفیت بیش از کمیت باید اهتمام داشت؛ مثلاً به جای اینکه انسان تصمیم بگیرد هر روز صبحگاهان یک جزء قرآن بخواند، میتواند آن را حتّی به یک صفحه تقلیل دهد؛ ولی کوشش کند تلاوتش در جای خلوت، با حال و توجه کامل و تدبر و ژرف اندیشی در معانی باشد. همچنین بکوشد نمازهایش را با حضور قلب و توجه بخواند. ج. تدریج: از حداقل شروع کنید؛ ولی در اندیشه افزون سازی آهسته باشید؛ مثلاً اگر از اول خواندن نماز شب بر او سخت است، بنا داشته باشد که فقط یک رکعت وتر بخواند. پس از یک هفته دو رکعت شفع را هم اضافه کند و پس از مدتی هشت رکعت دیگر نافله شب را. د. رعایت مراتب حال: در روند خودسازی باید مرحله به مرحله پیش رفت و از اول نمیتوان تمام مدارج کمال را یک مرتبه سپری نمود؛ مثلاً بهتر است انسان ابتدا از انجام واجبات و تحفّظ بر شرایط و جزئیات آنها شروع کند و در کنار آنها به ترک محرمات بپردازد و همواره کوشش نماید و بر نیفتادن در دام‏های شیطان و هوای نفس جدیت به خرج دهد و پس از مدتی که سراسر وجودش تسلیم شد و ایمان را در روح و جسم غلبه داد، به انجام دادن مستحبات و ترک محرمات بپردازد. از این مرحله به بعد، عنایات ربوبی رهرو و سالک را راهنمایی خواهد کرد ان شاء الله: «و الّذین جاهدوا فینالنهدینّهم سبلنا و ان الله لمع المحسنین ؛ و آنان که در راه ما به جان و مال جهد و کوشش کردند محقّقا آنها را به راه خویش هدایت میکنیم و همیشه خدا یار نکوکاران است.» (عنکبوت (29)، آیه آخر.) ه. عزم و استواری: پس از تنظیم برنامه، با اراده قاطع بر انجام آنها ایستادگی کند و نفس خود را از طفره رفتن و کسالت ورزیدن، با جدیت تمام باز دارد. و. استعانت و توسّل: برای موفقیت در امر جهاد اکبر از خداوند بزرگ، استمرار جوید و به ائمه اطهار متوسل شود. ز. پیوسته از طریق ارکان چهارگانه سلوک با خداوند مرتبط باشد (مشارطه، مراقبه، محاسبه، معاتبه و معاقبه). ح. پیروی از الگوهای راستین، ائمه اطهار و بزرگان اخلاق.برای آگاهی بیشتر ر.ک: ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا، لقاء الله و اسرار الصلوه و المراقبات.داشتن استاد اخلاق در پیشبرد انسان به قله معرفت و معنویت نقش ویژه ای دارد ولی باید کمال توجه را داشت که انسان در دام مدعیان عرفان و کمال نیفتد و گول کسانی را که با ادعای عرفان و تصوف، بویی از معرفت و کمال نبرده و جوانان پاک دل و خداجو را به انحراف می کشانند، نخورد. استاد اخلاق باید شناخته شده و مورد اعتماد باشد و باید از افراد خبره و مورد اطمینان سراغ او را گرفت. البته در صورت نبودن یا نیافتن چنین استادی از چند طریق می توان جایگزین مناسبی برای آن بیابید:1. توسل دائم به ائمه(ع) به ویژه ولی عصر(عج) که هر هدایتی از مجرای ایشان انجام می گیرد و هر لطفی به برکت ایشان شامل حال انسان می گردد.2. انس فراوان با قرآن کریم و تلاوت آن و آشنایی با ترجمه قرآن و تفسیر آن و تدبر و اندیشه در معانی عمیق آن.3. ارتباط پیوسته و ناگسستنی با دعاهایی که مشتمل بر بلندترین معارف عالیه و بیانگر فضایل والای اخلاقی می باشد به ویژه دعاهایی مانند مکارم الاخلاق، دعای خمسه عشر، کمیل، مناجات شعبانیه و امثال اینها.4. ارتباط و رفت و آمد با پاکان و انسان های باتقوا و خودساخته و علمای برجسته.5. داشتن حالت مراقبه و محاسبه اعمال هنگام خواب که این دو امر در راه کمال و بندگی خداوند دارای نقش کلیدی می باشند.نکته مهمی که لازم به تذکر است این است که در اعمال باید توجه به کیفیت و اخلاص اعمال داشت نه کمیت آن. مهم این است که انسان در میان جامعه و در عین اشتغال به کار و برنامه و مسؤولیت خود، به یاد خداوند باشد و از توجه به او غفلت نورزد وگرنه پناه بردن به غار و جنگل و گوشه نشینی و فاصله گرفتن از مردم و مسؤولیت ها کار دشواری نمی باشد. این شیوه پیامبران(ع) و به ویژه پیامبر خاتم(ص) و خاندان پاک و گرامی اوست که در عین بودن با مردم و رسیدگی به امور و انجام وظایف شخصی و اجتماعی کمال توجه به خداوند را داشتند و دمی از یاد او غافل نبودند و پیروان خود را نیز به همین روش و سنت دعوت کرده اند.