ملکات نفس انسان را به چند گروه گسترده می‏توان تقسیم نمود:

الف) پاره‏ای از ملکات، «جسمانی» است و بیشتر در اعضای بدن ظهور و بروز دارد. به‏دست آوردن این دسته از مهارت‏ها «تربیت بدنی» به شمار می‏رود. مانند مهارت راه رفتن، شنا، سوارکاری و دیگر انواع ورزش‏های جسمی.

ب) پاره‏ای دیگر از ملکات، توانمندی‏های «ذهنی» هستند و به‏دست آوردن آن‏ها «تربیت ذهن» به شمار می‏رود. مانند ملکة تمرکز، دقت، یادسپاری، یادآوری، سرعت انتقال، قدرت تجزیه و تحلیل و نقادی، تفکر، برنامه‏ریزی، و انواع ورزش‏های فکری.

ج) دستة دیگری از ملکات، صفات «روحی» و «قلبی» انسان است که در کتب اخلاقی به آن‏ها پرداخته شده‏است. ملکة فاضلة شجاعت، سخاوت، حلم، تواضع، تسلط بر نفس، صلابت و جدیت و ملکة رذیلة نفاق، مکر، ریا و قساوت از این قبیلند. تحصیل ملکات فاضلة اخلاقی «تربیت جان» و تلاش برای به‏دست آوردن قلب سلیم محسوب می‏شود.

د) ملکات پیچیدة دیگری نیز وجود دارد که برآیند چندین توانایی مختلف در وجود آدمی است؛ مثلاًملکة تندخوانی که محصول ترکیب توانایی چشم و تمرکز ذهن است. اکثر هنرها و حرفه‏ها مانند گلدوزی، آشپزی، نجاری، آهنگری، خاتم‏کاری و ... در این گروه جای می‏گیرند.

فواید ملکه

هر ملکه به منزلة یک ابزار مفید و مؤثر در اختیار انسان است که از به کارگیری آن

با صرف توان کم، در زمانی اندک، بهره‏ای شایسته به دست می‏آید.

مثلاً اگر برای کندن یک گودال کوچک با انگشتان دست یک ساعت وقت نیاز باشد، با داشتن یک بیل در کمتر از یک ساعت می‏توان به سهولت و با به کارگیری تلاشی محدود، گودالی به مراتب، بزرگ‏تر فراهم آورد. هر چه این ابزار کارآتر و پیشرفته‏تر باشد، صرفه‏جویی بیشتر در زمان و توان می‏شود و بازده بالاتری به دست می‏آید. کسی که یک بلدوزر، کمباین یا کامپیوتر در اختیار دارد در زمانی کوتاه و با هزینه کردن نیروی بسیار اندک، کاری انجام می‏دهد که دیگران از انجام آن در روزهای متمادی با به کارگیری تلاشی گسترده عاجزند.

ملکات نفس انسان نیز چنین است؛ صاحب ملکه باصرف توان اندک و دقت و توجه ناچیز و در زمان کوتاه، بهره‏ای فراوان کسب می‏کند.

نوشتن یک صفحه مطلب برای کودک مبتدی، نیازمند صرف توان جسمی و فکری گسترده و زمانی دراز است. محصول کار او هم ارزش چندانی ندارد. اما آن کس که ملکة خوشنویسی و خطاطی را کسب نموده با صرف زمان محدود، نیروی اندک و توجه کم، تابلویی ارزش‏مند و نفیس می‏آفریند. رانندگی برای مبتدی، بسیار دشوار و محتاج به کارگیری تمرکز زیاد و توجه بالا است و در همان حال خطرات فراوانی برای سرنشینان در پی دارد، اما آن کس که توانمندی رانندگی را داراست به هنگام رانندگی به چند کار دیگر نیز می‏پردازد، با دیگران گفت و گو می‏کند، به مناظر اطراف جاده می‏نگرد، میوه‏ای می‏خورد و بدون اِعمال تلاش و توجه، استادانه اتومبیل را هدایت می‏کند و بی‏آن‏که حادثه‏ای بیافریند در زمانی کوتاه، مسافتی بلند را می‏پیماید. به همین گونه است حفظ یک قصیده برای انسان معمولی در مقایسه با کسی که ملکة حفظ را به دست آورده، یا نوشتن یک مقاله برای نوجوان تازه کار در مقایسه با نویسندة زبردست و یا حفظ حضور ذهن و حضور قلب در نماز برای مردم عادی در مقایسه با انسان‏های خودساخته که ملکة حضور یا خشوع را تحصیل نموده‏اند. بنابراین کاری که در ابتدا دشوار، پرزحمت و یا نشدنی به نظر می‏رسد همیشه‏این‏گونه باقی نخواهد ماند و به مرور زمان سهل و روان و امکان‏پذیر می‏گردد.

«سرعت»، «سهولت»، «کیفیت» و «وسعت» دست‏آوردهای پرارزش و مبارک ملکه است که هر انسان خردمندِ هدف‏دار را به تحصیل توانمندی‏های ثابت نفس دعوت و تشویق می‏کند و توجه آدمی را بیش از آن که به انجام عمل و رسیدن به نتیجه معطوف دارد به کیفیت عمل و کسب توانایی انجام آن سوق می‏دهد. ضرب‏المثل «به جای ماهی دادن، به او ماهی‏گیری بیاموز» اشاره به همین نکتة مهم دارد.

هرچه ملکة به دست آمده کارآیی و قدرت تأثیر بالاتری داشته باشد، در ارائة این خدمات تواناتر و موفق‏تر است؛ مثلاً ملکة مراجعه به کتب لغت در مقایسه با ملکة اجتهاد شبیه بیلچه و بلدوزر است یا ملکة راه‏رفتن نسبت به ژیمناستیک به منزلة داس و کمباین است.

البته محدودیت عمر انسان به او اجازة به دست آوردن همة ملکات را نمی‏دهد. از این رو شایسته است ضریب اهمیت ملکات، شناسایی و سرمایة گران‏قدر عمر به توانمندی‏های ضروری و مفید اختصاص یابد. 

حرف آخردر یک جمله:

خودسازی یعنی معماری شخصیت وحرکت به سوی حقیقت.